Η ηθική ανάπτυξη του ατόμου. Πόσο ηθικός είσαι;

	Η ηθική ανάπτυξη του ατόμου. Πόσο ηθικός είσαι;
	Στεφανία Καρκαμάνη / Ψυχολόγος - Συγγραφέας

Μία έννοια που είναι δύσκολο να καθοριστεί. Το «ηθικό» και το «ανήθικο» ορίζονται ανάλογα με την εποχή, τη θρησκεία, την κουλτούρα. Η μοιχεία για τους μουσουλμάνους, για παράδειγμα, είναι καλός λόγος για να δολοφονηθεί βάναυσα ένας άνθρωπος, αλλά η ίδια αυτή βάναυση δολοφονία δεν είναι ανήθικη, μα δικαιολογημένη. Για τη σύγχρονη ζούγκλα του δυτικού πολιτισμού, η επαγγελματική ανέλιξη αγιάζει τα μέσα. Ένα στέλεχος εταιρίας που με τις αποφάσεις του καταστρέφει τη φύση, δεν είναι ανήθικο, αλλά επιτυχημένο και περιζήτητο άτομο για την κοινωνία που το περιβάλλει. Η έκτρωση για τη θρησκεία είναι μεγάλη αμαρτία. Το ίδιο ισχύει για την ευθανασία και την αυτοκτονία. Η έκτρωση, όμως, είναι  πλέον αποδεκτή από την κοινωνία ως μια νόμιμη χειρουργική διαδικασία, το ίδιο και η ευθανασία σε ορισμένες χώρες (εφόσον το ίδιο το άτομο το αποφασίσει). Οι παραπάνω απόψεις, λοιπόν, ορίζονται κοινωνικά. Και η αλήθεια είναι πως όσον αφορά σε αυτά τα ζητήματα, οι αντιλήψεις αλλάζουν πολύ αργά, σε μεγάλο βάθος χρόνου και μια αλλαγή δεν έρχεται παρά μόνο όταν η κοινωνία είναι έτοιμη γι’ αυτή. Αν, λοιπόν, η ανθρωπότητα διχάζεται σε τέτοιο βαθμό σε ζητήματα ηθικής φύσεως, το ερώτημα είναι: τι να διδάξει στα παιδιά ο γονιός και ο δάσκαλος σχετικά με το θέμα; Ας ξεκινήσουμε από εμάς τους ίδιους. Από το πόσο καλά πρότυπα είμαστε εμείς για τη νέα γενιά και το πόσο ηθικοί είμαστε. Μετριέται, όμως, κάτι τέτοιο; Ο Lawrence Kohlberg (1927 –1987), όρισε 3 επίπεδα και 5 στάδια της ηθικής ανάπτυξης του ατόμου: Το πρώτο επίπεδο ονομάζεται «προσυμβατικό». Περιλαμβάνει δύο στάδια: το «εγωκεντρικό» και το «ατομιστικό». Στο πρώτο στάδιο, το άτομο συμπεριφέρεται βάση του φόβου της εξουσίας και της αποφυγής της τιμωρίας. Δηλαδή, διαλέγει τις συμπεριφορές που δε θα οδηγήσουν σε τιμωρία. Στο δεύτερο στάδιο, όλα ορίζονται βάση δοσοληψίας. Το άτομο διαλέγει να κάνει κάτι, γιατί θα πάρει κάποιου είδους ανταμοιβή από αυτό. Στο πρώτο επίπεδο, λοιπόν, ανήκουν φυσιολογικά οι άνθρωποι από 0 έως 9 ετών. Το δεύτερο επίπεδο ονομάζεται «συμβατικό» και περιλαμβάνει το τρίτο στάδιο, της «συμμόρφωσης» και το τέταρτο, του «προσανατολισμού στην τήρηση του νόμου». Στο στάδιο της συμμόρφωσης, το άτομο συμπεριφέρεται έτσι ώστε να είναι αποδεκτό από τη στενή κοινωνική του ομάδα, όχι όμως από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Παράδειγμα, αν το άτομο ανήκει σε μια βίαιη ομάδα, θα είναι βίαιο ώστε να έχει την αποδοχή του κύκλου του, χωρίς να το νοιάζει αν δεν έχει την αποδοχή όλης της υπόλοιπης κοινωνίας. Ο φόβος της απόρριψης παίζει μεγάλο ρόλο. Στο τέταρτο στάδιο, ο φόβος παύει να είναι το κυρίως κίνητρο και τη θέση του παίρνει ο σεβασμός σε νόμους και κανόνες, γραπτούς και άγραφους. Το άτομο είναι νομοταγές γιατί πιστεύει ότι οι νόμοι βοηθούν τους ανθρώπους να ζουν πιο αρμονικά ή ακολουθεί τα διδάγματα κάποιας θρησκείας. Στο δεύτερο επίπεδο βρίσκονται οι άνθρωποι από 9 έως 20 ετών και για το μεγαλύτερο ποσοστό, η ηθική ανάπτυξη σταματά εδώ. Υπάρχει ένα ακόμα επίπεδο, το «μετασυμβατικό». Περιλαμβάνει το πέμπτο στάδιο, αυτό της «ηθικής του κοινωνικού συμβολαίου και των πανανθρώπινων αρχών». Εδώ, το άτομο έχει αναπτύξει μια ανώτερη αντίληψη της ηθικής. Δεν υπακούει σε ένα νόμο, ανθρώπινο ή μεταφυσικό, αν αυτός καταλύει τα δικαιώματα κάποιου. Κριτήριο της συμπεριφοράς δεν είναι οι νόμοι της πολιτείας ούτε κάποιας θρησκείας, παρά μόνο η ανθρωπιά και η βαθύτερη αντίληψη μιας κοινωνικής αρμονίας που δεν είναι εξαναγκαστική, αλλά αληθινή γιατί βασίζεται στον Άνθρωπο ως την ανώτερη αξία. Κατά τους γνωστικούς ψυχολόγους ορίζεται και έκτο στάδιο, αυτό που περιγράφει την πλήρη υπέρβαση του εγώ και απαντάται σε προσωπικότητες όπως ο Ιησούς και ο Gandhi.   Ο Lawrence Kohlberg, λοιπόν, έφτιαξε το «τεστ ηθικής ανάπτυξης» για να μπορούν να καθορίσουν οι ψυχολόγοι, σε ποιο στάδιο ακριβώς βρίσκεται κάποιος. Το τεστ αυτό περιλαμβάνει 9 ηθικά διλλήματα. Πρόκειται για μικρές ιστορίες, στις οποίες ο ήρωας βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Στο τέλος της ιστορίας, ο ψυχολόγος ρωτάει τι θα έπρεπε να κάνει ο ήρωας και γιατί. Η απάντηση δεν είναι ποτέ εύκολη, ούτε υπάρχει σωστό και λάθος. Ο ψυχολόγος, χρειάζεται ειδική εκπαίδευση και εμπειρία για να μπορέσει να επεξεργαστεί τις απαντήσεις του ατόμου βάσει ορισμένων κριτηρίων και να ορίσει το στάδιο ηθικής ανάπτυξης στο οποίο βρίσκεται. Τα ηθικά διλλήματα δυσκολεύουν σταδιακά, ενώ η κύρια ερώτηση ακολουθείται από διάφορα υποερωτήματα. Το πρώτο ηθικό δίλλημα, είναι η διάσημη πλέον ιστορία του Χανς: «Σε μια πόλη, κάπου στην Ευρώπη, μια γυναίκα πέθαινε από καρκίνο. Υπήρχε ένα φάρμακο που μπορούσε να τη σώσει, ένα είδος ραδίου που είχε ανακαλύψει πρόσφατα ένας φαρμακοποιός της πόλης.  Ο φαρμακοποιός χρέωνε το φάρμακο 2.000 ευρώ, δέκα φορές ακριβότερα από όσο του κόστιζε. Ο σύζυγος της άρρωστης γυναίκας, ο Χανς, πήγε σε όλους τους γνωστούς του να δανειστεί χρήματα, αλλά δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει παρά μόνο τα μισά από όσα κόστιζε το φάρμακο. Είπε στο φαρμακοποιό ότι η γυναίκα του πέθαινε και του ζήτησε να του πουλήσει το φάρμακο φθηνότερα ή να του επιτρέψει να το πληρώσει αργότερα. Αλλά ο φαρμακοποιός αρνήθηκε. Ο Χανς, απελπισμένος, διάρρηξε το φαρμακείο για να κλέψει το φάρμακο για τη σύζυγό του». Έπρεπε να κάνει κάτι τέτοιο; Ήταν σωστό; Γιατί;